6 / 14 لقمه کوچک برداشتن
6 / 15 خوب جویدن غذا
6 / 14لقمه کوچک برداشتنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در بیان آداب سفره :از آداب آن ، لقمه کوچک برداشتن است .
امام حسن علیه السلام در بیان آداب سفره :آداب سفره ، آن است که از آنچه نزدیک به توست ، بخوری و لقمه کوچک برداری ... .
ر .ک : ص 519 (آداب غذا خوردن با دیگران / کلّیات آداب غذا خوردن) .
6 / 15خوب جویدن غذاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در بیان آداب سفره :آداب آن ، لقمه کوچک برداشتن و خوب جویدن است .
امام علی علیه السلام :هر کس می خواهد غذایی او را اذیّت نکند ، تا گرسنه نشده است ، غذا نخورد و موقع خوردن ، «بسم اللّه و باللّه » بگوید و نیکو بجَوَد .
ر .ک : ص 519 (غذا خوردن / فصل ششم / آداب غذا خوردن با دیگران / کلّیات آداب غذا خوردن) .
.
ص: 454
6 / 16إطاله الجُلوسِ عَلَی المائِدَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ المَلائِکَهَ لا تَزالُ تُصَلّی عَلی أحَدِکُم ما دامَت مائِدَتُهُ مَوضوعَهً. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :ما عَذَّبَ اللّهُ عز و جل قَوما قَطُّ وهُم یَأکُلونَ ، وإنَّ اللّهَ عز و جل أکرَمُ مِن أن یَرزُقَهُم شَیئا ثُمَّ یُعَذِّبَهُم عَلَیهِ ، حَتّی یَفرُغوا مِنهُ. (2)
عنه علیه السلام :أطیلُوا الجُلوسَ عَلَی المَوائِدِ؛فَإِنَّها ساعَهٌ لا تُحسَبُ مِن أعمارِکُم. (3)
الکافی عن زراره :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ : ثَلاثَهٌ إن یَعلَمهُنَّ (4) المُؤمِنُ کانَت زِیادَهً فی عُمُرِهِ وبَقاءَ النِّعمَهِ عَلَیهِ . فَقُلتُ : وما هُنَّ؟ قالَ : تَطویلُهُ فی رُکوعِهِ وسُجودِهِ فی صَلاتِهِ ، وتَطویلُهُ لِجُلوسِهِ عَلی طَعامِهِ إذا طَعِمَ عَلی مائِدَتِهِ ، وَاصطِناعُهُ المَعروفَ إلی أهلِهِ. (5)
مستدرک الوسائل :رُوِیَ أنَّ طولَ الجُلوسِ عَلَی المائِدَهِ لا یَصیرُ مِنَ العُمُرِ. (6)
.
1- .. المعجم الأوسط : ج 1 ص 308 ح 1035 ، مسند إسحاق بن راهویه : ج 2 ص 454 ح 1025 ، تفسیر القرطبی : ج 6 ص 374 کلّها عن عائشه ، نوادر الاُصول : ج 1 ص 93 ولیس فیها «لا تزال» ، کنز العمّال : ج 9 ص 244 ح 25844 .
2- .. الکافی : ج 6 ص 274 ح 1 ، المحجّه البیضاء : ج 3 ص 14 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 317 ح 5 .
3- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 305 ح 968 ، الاختصاص : ص 253 من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام وفیه «أوقات» بدل «ساعه» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 411 ح 7 .
4- .. هکذا فی المصدر ، وفی جامع أحادیث الشیعه : ج14 ص492 : «إن یعملهنّ» ، وفی وسائل الشیعه : ج2 ص928 ح8040 : «إن تعلّمهنّ» .
5- .. الکافی : ج 4 ص 49 ح 15 .
6- .. مستدرک الوسائل : ج 16 ص 234 ح 19699 نقلاً عن کتاب التعریف لمحمّد بن أحمد الصفوانی .
ص: 455
6 / 16 طول دادن نشستن بر سر سفره
6 / 16طول دادن نشستن بر سر سفرهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تا زمانی که سفره یکی از شما پهن است ، فرشتگان بر او درود می فرستند [و برایش دعا می کنند] .
امام صادق علیه السلام :خداوند عز و جل هرگز مردمی را که در حال خوردن هستند ، عذاب نمی کند ، و خداوند عز و جل کریم تر از آن است که چیزی به آنها روزی کند و سپس بر آن عذابشان نماید ، تا آن گاه که از خوردن آن دست کشند .
امام صادق علیه السلام :نشستن بر سر سفره ها را به درازا کشانید ؛ زیرا این لحظات ، از عمر شما به حساب آورده نمی شوند .
الکافی به نقل از زراره :از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرماید : «سه چیز است که اگر مؤمن ، آن را بداند ، موجب افزایش عمر او و پایداری نعمت برایش می شود» . گفتم : آن سه چیز چیست؟ فرمود : «طول دادن رکوع و سجودش در نماز ، طول دادن نشستنش بر سر سفره غذا ، و نیکی کردن به خانواده اش» .
مستدرک الوسائل :روایت است که مدّت نشستن بر سر سفره ، از عمر به شمار نمی آید .
.
ص: 456
6 / 17إکرامُ الخُبزِالإمام الصادق علیه السلام :لا یوضَعُ الرَّغیفُ تَحتَ القَصعَهِ. (1)
الکافی عن الفضل بن یونس :تَغَدّی عِندی أبُو الحَسَنِ[ الکاظم ] علیه السلام ، فَجیءَ بِقَصعَهٍ وتَحتَها خُبزٌ ، فَقالَ : أکرِمُوا الخُبزَ أن لا یَکونَ تَحتَها. وقالَ لی : مُرِ الغُلامَ أن یُخرِجَ الرَّغیفَ مِن تَحتِ القَصعَهِ. (2)
6 / 18أکلُ ما یَسقُطُ من الخِوانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الَّذی یَسقُطُ مِنَ المائِدَهِ مُهورُ حورِ العینِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَتَبَّعَ ما سَقَطَ مِنَ السُّفرَهِ غُفِرَ لَهُ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ التَقَطَ الطَّعامَ السّاقِطَ غَفَرَ اللّهُ ذُنوبَهُ. (5)
.
1- .. الکافی : ج 6 ص 303 ح 3 ، المحاسن : ج 2 ص 420 ح 2468 کلاهما عن أبان بن تغلب وح 2469 عن أبی بصیر نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 270 ح 8 .
2- .. الکافی : ج 6 ص 304 ح 11 ، المحاسن : ج 2 ص 420 ح 2467 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 426 ح 2 .
3- .. عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 34 ح 68 ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 101 ح 43 بزیاده «فکلوه» فی آخره وکلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 306 ح 972 عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الدعوات : ص 139 ح 344 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 433 ح 20 .
4- .. مجمع الزوائد : ج 5 ص 41 ح 7977 نقلاً عن البزّار والطبرانی عن عبد اللّه بن اُمّ حرام ، کنز العمّال : ج 15 ص 240 ح 40750 نقلاً عن الحاکم فی الکنی وص 245 ح 40777 نقلاً عن المعجم الکبیر وفیه «أکل» بدل «تتبّع» .
5- .. کنز العمّال : ج 15 ص 253 ح 40825 نقلاً عن أبی الشیخ عن نبیشه الخیر.
ص: 457
6 / 17 احترام گذاشتن به نان
6 / 18 خوردن ریزه های افتاده از سفره
6 / 17احترام گذاشتن به نانامام صادق علیه السلام :نان را نباید زیر کاسه گذاشت .
الکافی به نقل از فضل بن یونس :امام کاظم علیه السلام ناهار نزد ما بود . کاسه ای را که زیر آن قرص نانی بود ، آوردند . فرمود : «به نان احترام بگذارید و آن را زیر کاسه قرار ندهید» و به من فرمود : «به این پسر بگو نان را از زیر کاسه بردارد!» .
6 / 18خوردن ریزه های افتاده از سفرهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنچه در اطراف سفره می افتد ، مَهریه حور العین است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس ریزه های افتاده از سفره را برچیند ، آمرزیده می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس غذاهای افتاده [در اطراف سفره] را بردارد ، خداوند ، گناهانش را می آمرزد .
.
ص: 458
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ مِمّا یَسقُطُ مِنَ الخِوانِ ، نُفِیَ عَنهُ الفَقرُ ، ونُفِیَ عَن وَلَدِهِ الحُمقُ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :أکلُ ما یَسقُطُ مِنَ الخِوانِ یَزیدُ فی الرِّزقِ. (2)
عنه علیه السلام :کُلوا ما یَسقُطُ مِنَ الخِوانِ؛ فَإِنَّهُ شِفاءٌ مِن کُلِّ داءٍ بِإِذنِ اللّهِ عز و جل لِمَن أرادَ أن یَستَشفِیَ بِهِ. (3)
الإمام الرضا علیه السلام :مَن أکَلَ فی مَنزِلِهِ طَعاما فَسَقَطَ مِنهُ شَیءٌ فَلیَتَناوَلهُ ، ومَن أکَلَ فی الصَّحراءِ أو خارِجا فَلیَترُکهُ لِطائِرٍ أو سَبُعٍ. (4)
کتاب من لا یحضره الفقیه عن محمّد بن الولید الکرمانیّ :أکَلتُ بَینَ یَدَی أبی جَعفَرٍ الثّانی علیه السلام ، حَتّی إذا فَرَغتُ ورُفِعَ الخِوانُ ، ذَهَبَ الغُلامُ یَرفَعُ ما وَقَعَ مِن فُتاتِ الطَّعامِ ، فَقالَ لَهُ : ما کانَ فی الصَّحراءِ فَدَعهُ ولَو فَخِذَ شاهٍ ، وما کانَ فی البَیتِ فَتَتَبَّعهُ وَالقُطهُ. (5)
6 / 19عَدَمُ القِیامِ عَنِ الطَّعامِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا وُضِعَتِ المائِدَهُ ، فَلا یَقومُ رَجُلٌ حَتّی تُرفَعَ المائِدَهُ. (6)
.
1- .. تاریخ بغداد : ج 4 ص 91 الرقم 1734 ، تاریخ دمشق : ج 69 ص 170 ح 13738 کلاهما عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 15 ص 252 ح 40823 .
2- .. الخصال : ص 505 ح 2 عن سعید بن علاقه ، مشکاه الأنوار : ص 230 ح 645 ، روضه الواعظین : ص 499 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 432 ح 18 .
3- .. الکافی : ج 6 ص 300 ح 1 عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، الخصال : ص 613 ح 10 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، المحاسن : ج 2 ص 228 ح 1693 عن أبی بصیر عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 433 ح 19 .
4- .. الکافی : ج 6 ص 298 ح 15 وص 301 ح 8 ، المحاسن : ج 2 ص 229 ح 1697 کلّها عن معمّر بن خلّاد ، بحار الأنوار : ج 66 ص 429 ح 9 .
5- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 356 ح 4257 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 306 ح 973 ، الخرائج والجرائح : ج 1 ص 389 ح 17 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 430 ح 14 .
6- .. سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1096 ح 3295 ، تهذیب الکمال : ج 16 ص 348 الرقم 3682 ، الفردوس : ج 5 ص 114 ح 7648 کلاهما نحوه وکلّها عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 9 ص 251 ح 25889 .
ص: 459
6 / 19 بلند نشدن از سر سفره
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس ریزه هایی را که از سفره می افتند ، بخورد ، فقر از خودش و حماقت از فرزندانش زدوده می شود .
امام علی علیه السلام :خوردن ریزه هایی که اطراف سفره می افتند ، روزی را زیاد می کند .
امام علی علیه السلام :ریزه هایی را که اطراف سفره می افتند ، بخورید که به خواست خداوند عز و جل ، برای کسی که آن را به نیّت شفا بخورد ، شفای هر دردی است .
امام رضا علیه السلام :هر کس در منزلش غذا می خورد و چیزی از آن [بر سفره] می ریزد ، آن را بخورد ، و هر کس در صحرا یا بیرون غذا می خورد ، ریزه هایش را برای پرندگان و یا درندگان بگذارد .
کتاب من لایحضره الفقیه به نقل از محمّد بن ولید کرمانی :در خدمت امام جواد علیه السلام غذا تناول کردم و چون غذا خوردنم تمام شد و سفره را برداشتند ، غلام رفت که ریزه های افتاده غذا را بردارد . پس به او فرمود : «آنچه را [از ریزه های غذا] در بیابان است ، رها کن ، حتّی اگر ران گوسفندی باشد ، و آنچه را در خانه است ، بیاب و بردار» .
6 / 19بلند نشدن از سر سفرهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه سفره پهن شد ، انسان نباید برخیزد ، تا سفره جمع شود .
.
ص: 460
سنن ابن ماجه عن عائشه :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَهی أن یُقامَ عَنِ الطَّعامِ حَتّی یُرفَعَ. (1)
دعائم الإسلام :عنه [أیِ الإِمامِ الصّادِق] علیه السلام أنَّهُ کَرِهَ القِیامَ عَنِ الطَّعامِ . وکانَ رُبَّما دَعا بَعضَ عَبیدِهِ ، فَیُقالُ : هُم یَأکُلونَ ، فَیَقولُ : دَعوهُم حَتّی یَفرُغوا. (2)
6 / 20الإِمساکُ قَبلَ الشِّبَعِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُل وأنتَ تَشتَهی ، وأمسِک وأنتَ تَشتَهی. (3)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن أرادَ ألّا یَضُرَّهُ طَعامٌ فَلا یَأکُل حَتّی یَجوعَ .. . وَلیَکُفَّ عَنِ الطَّعامِ وهُوَ یَشتَهیهِ ، وَلیَدَعهُ وهُوَ یَحتاجُ إلَیهِ. (4)
عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِکُمَیلِ :یا کُمَیلُ ، لا توقِرَنَّ (5) مَعِدَتَکَ طَعاما ، ودَع فیها لِلماءِ مَوضِعا ولِلرّیحِ مَجالاً ، ولا تَرفَع یَدَکَ مِنَ الطَّعامِ إلّا وأنتَ تَشتَهیهِ ، فَإِن فَعَلتَ ذلِکَ فَأَنتَ تَستَمرِئُهُ (6) ؛ فَإِنَّ صِحَّهَ الجِسمِ مِن قِلَّهِ الطَّعامِ وقِلَّهِ الماءِ. (7)
عنه علیه السلام :مَن أکَلَ الطَّعامَ عَلَی النَّقاءِ ، وأجادَ الطَّعامَ تَمَضُّغا ، وتَرَکَ الطَّعامَ وهُوَ یَشتَهیهِ ، ولَم یَحبِسِ الغائِطَ إذا أتی ، لَم یَمرَض إلّا مَرَضَ المَوتِ. (8)
.
1- .. سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1095 ح 3294 ، تاریخ دمشق : ج 60 ص 379 ح 12486 ، کنز العمّال : ج 15 ص 259 ح 40861 .
2- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 408 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 413 ح 10 .
3- .. طبّ النبیّ : ص 2 ، طبّ الإمام الرضا علیه السلام : ص 16 نحوه ولیس فیه صدره ، بحار الأنوار : ج 62 ص 290 .
4- .. طبّ الأئمّه علیهم السلام لابنی بسطام : ص 60 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 380 ح 46 .
5- .. أوقَرَ راحلتَه : أی حمَّلها وِقرا ؛ وهو الحمل الثقیل (تاج العروس : ج 7 ص 596«وقر») .
6- .. مَرَأ الطعامُ واستَمَرأَ فهو مَرِیء : أی هَنِیء حَمید المغَبَّه (تاج العروس : ج 1 ص 247«مرأ»).
7- .. تحف العقول : ص 172 ، بشاره المصطفی : ص 25 عن کمیل ، بحار الأنوار : ج 66 ص 425 ح 41 .
8- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 314 ح 1003 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 422 ح 37 .
ص: 461
6 / 20 دست کشیدن از غذا پیش از سیر شدن
سنن ابن ماجه به نقل از عایشه :پیامبر خدا نهی فرمود از این که از سر سفره برخیزند ، تا این که سفره جمع شود .
دعائم الإسلام :روایت شده است که امام صادق علیه السلام خوش نداشت از سر سفره [تا زمانی که پهن است ، ]برخیزد . گاه ، یکی از غلامانش را صدا می زد و چون می گفتند : آنها (غلامان) مشغول غذا خوردن هستند ، می فرمود : «بگذارید غذایشان را تمام کنند» .
6 / 20دست کشیدن از غذا پیش از سیر شدنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی که اشتها داری ، غذا بخور و هنوز که اشتها داری ، دست از خوردن بکش .
امام علی علیه السلام :هر کس می خواهد غذا او را اذیّت نکند ، تا گرسنه نشده است ، غذا نخورد ... و زمانی که هنوز اشتها دارد ، دست از خوردن بکشد ، و تا هنوز به آن نیاز دارد ، رهایش کند .
امام علی علیه السلام در سفارش به کمیل بن زیاد :ای کمیل! معده ات را از غذا سنگین مکن و در آن ، جایی برای آب ، و فضایی برای هوا بگذار و هنوز که اشتها داری ، دست از خوردن بدار ، که اگر به این دستور عمل کنی ، غذا گوارایت می شود (تو را اذیّت نمی کند) ؛ زیرا سلامت جسم ، در گرو کم خوردن غذا و کم نوشیدن آب است .
امام علی علیه السلام :هر کس غذای تمیز (سالم) بخورد و غذا را خوب بجوَد و در حالی که هنوز اشتها دارد ، دست از خوردن بکشد و هر گاه غائطش گرفت ، آن را نگه ندارد ، جز مرض مرگ ، بیماری دیگری به سراغش نمی آید .
.
ص: 462
عنه علیه السلام :عَلَیکُم بِالقَصدِ فی المَطاعِمِ ؛ فَإِنَّهُ أبعَدُ مِنَ السَّرَفِ ، وأصَحُّ لِلبَدَنِ ، وأعوَنُ عَلَی العِبادَهِ. (1)
الإمام الرضا علیه السلام :مَن أخَذَ الطَّعامَ زِیادَهً لَم یُفِدهُ ، ومَن أخَذَ بِقَدرٍ لا زِیادَهٍ عَلَیهِ ولا نَقصٍ غَذّاهُ ونَفَعَهُ ، وکَذلِکَ الماءُ . فَسَبیلُکَ أن تَأخُذَ مِنَ الطَّعامِ مِن کُلِّ صِنفٍ مِنهُ فی إبّانِهِ (2) ، وَارفَع یَدَکَ مِنَ الطَّعامِ وبِکَ إلَیهِ بَعضُ القَرَمِ (3) ؛ فَإِنَّهُ أصَحُّ لِبَدَنِکَ ، وأذکی لِعَقلِکَ ، وأخَفُّ عَلی نَفسِکَ إن شاءَ اللّهُ. (4)
ثالثا : ما لا یَنبَغی فِعلُهُ عِندَ التَّناوُلِ6 / 21الإِسرافُالکتاب«وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلَا تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ » . (5)
«وَهُوَ الَّذِی أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ کُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَءَاتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ » . (6)
.
1- .. غرر الحکم : ج 4 ص 301 ح 6153 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 341 ح 5833 .
2- .. إبّانُ کلِّ شیء : وقته وحینه الّذی یکون فیه (لسان العرب : ج 13 ص 4«أبن») .
3- .. القَرَم : شِدّه الشهوهِ إلی اللحم ، ثم کثر حتی قالوا مثلاً بذلک : قَرِمتُ إلی لقائکَ (لسان العرب : ج 12 ص 473 «قرم» ) .
4- .. طبّ الإمام الرضا علیه السلام : ص 14 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 311 .
5- .. الأعراف : 31 .
6- .. الأنعام : 141 . والمعروشات : أی مرفوعات علی ما تحملها ، یقال : عرشتُ الکرمَ : إذا جعلت تحته قَصبا وأشباهه لیمتدّ علیه (مجمع البحرین : ج 2 ص 1191 «عرش» ) .
ص: 463
سوم . کارهایی که هنگام خوردن نباید انجام داد
6 / 21 اسراف
امام علی علیه السلام :در باره خوراکی ها میانه روی کنید ؛ چرا که این ، از اسراف به دورتر است و بدن را سالم تر نگه می دارد و به عبادت ، بیشتر کمک می کند .
امام رضا علیه السلام :هر کس زیاد غذا بخورد ، سودش نمی بخشد ، و هر کس به اندازه بخورد ، نه بیشتر و نه کمتر ، آن خوراک ، او را تغذیه می کند و سودش می رساند ، و همین طور است آب . پس روش درست ، آن است که از هر نوع خوراکی ، در هنگام (فصل) آن بخوری و هنوز که اندکی اشتها داری ، دست از خوردنش بداری ؛ زیرا این کار ، به خواست خداوند ، بدنت را سالم تر ، ذهنت را هوشیارتر ، و جانت را سبک تر می دارد .
سوم . کارهایی که هنگام خوردن نباید انجام داد6 / 21اسرافقرآن«بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید ، که خداوند ، اسرافکاران را دوست ندارد» .
«و اوست کسی که باغ هایی با داربست و بدون داربست ، و خرمابُن ، و کشتزار با میوه های گوناگون آن ، و زیتون ، و انار ، مشابه یکدیگر و نامشابه ، پدید آورد . از میوه آن ، چون ثمر داد ، بخورید و حقّ [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید ؛ ولی زیاده روی مکنید ، که او اسرافکاران را دوست ندارد» .
.
ص: 464
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُلوا وَاشرَبوا وتَصَدَّقوا وَالبَسوا ، ما لَم یُخالِطهُ إسرافٌ أو مَخیلَهٌ (1) . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مِنَ السَّرَفِ أن تَأکُلَ کُلَّ مَا اشتَهَیتَ. (3)
الکافی عن یاسر الخادم :أکَلَ الغِلمانُ یَوما فاکِهَهً ولَم یَستَقصوا أکلَها ورَمَوا بِها ، فَقالَ لَهُم أبُو الحَسَنِ علیه السلام (4) : سُبحانَ اللّهِ! إن کُنتُمُ استَغنَیتُم فَإِنَّ اُناسا لَم یَستَغنوا ، أطعِموهُ مَن یَحتاجُ إلَیهِ. (5)
6 / 22ذَمُّ الطَّعامِصحیح مسلم عن أبی هریره :ما رَأَیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عابَ طَعاما قَطُّ ، کانَ إذَا اشتَهاهُ أکَلَهُ ، وإن لَم یَشتَهِهِ سَکَتَ. (6)
.
1- .. مخیله : أی کبْرٌ ، والخُیَلاء : الکِبْر والعُجب (النهایه : ج 2 ص 93«خیل») .
2- .. سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1192 ح 3605 ، سنن النسائی : ج 5 ص 79 ، مسند ابن حنبل : ج 2 ص 600 ح 6707 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 150 ح 7188 نحوه وکلّها عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه ، کنز العمّال : ج 15 ص 246 ح 40784 .
3- .. سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1112 ح 3352 ، شُعب الإیمان : ج 5 ص 46 ح 5721 کلاهما عن أنس ، کنز العمّال : ج 15 ص 263 ح 40886 .
4- .. الظاهر أنّه الإمام الرضا علیه السلام .
5- .. الکافی : ج 6 ص 297 ح 8 ، المحاسن : ج 2 ص 224 ح 1674 عن نادر الخادم ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 115 ح 381 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 118 ح 4 .
6- .. صحیح مسلم : ج 3 ص 1633 ح 188 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 415 ح 9512 ، سنن أبی داود : ج 3 ص 346 ح 3763 وفیه «و إن کرهه ترکه» بدل «و إن لم یشتهه سکت» ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1085 ح 3259 ، صحیح ابن حبّان : ج 14 ص 348 ح 6436 کلاهما نحوه.
ص: 465
6 / 22 بد گفتن از غذا
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بخورید و بیاشامید و صدقه دهید و بپوشید ، به شرط آن که با اسراف یا تکبّر آمیخته نباشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از مصادیق اسراف ، آن است که هر چه می خواهی ، بخوری .
الکافی به نقل از یاسر خادم :روزی ، غلامان ، میوه ای خوردند و آن را تا آخرش نخوردند و دور انداختند . ابو الحسن علیه السلام (1) به آنان فرمود : «عجبا! اگر شما نیاز ندارید ، مردمانی هستند که نیازمندند . آن را به کسانی که بدان نیازمندند ، بدهید» .
6 / 22بد گفتن از غذاصحیح مسلم به نقل از ابو هریره :هرگز ندیدم که پیامبر خدا غذایی را نکوهش کند ؛ [بلکه] اگر آن را دوست داشت ، می خورد و اگر دوست نمی داشت ، سکوت می کرد .
.
1- .مقصود ، امام رضا علیه السلام است .
ص: 466
الإمام الصادق علیه السلام :کُفرٌ بِالنِّعَمِ أن یَقولَ الرَّجُلُ : أکَلتُ الطَّعامَ کَذا وکَذا فَضَرَّنی. (1)
6 / 23النَّفخُ فی الطَّعامِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :النَّفخُ فی الطَّعامِ یَذهَبُ بِالبَرَکَهِ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام فی ذِکرِ مَناهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله :نَهی أن یُنفَخَ فی طَعامٍ أو شَرابٍ. (3)
سنن أبی داود عن ابن عبّاس :نَهی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن یُتَنَفَّسَ فی الإِناءِ ، أو یُنفَخَ فیهِ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :لا یَنفُخُ الرَّجُلُ فی مَوضِعِ سُجودِهِ ، ولا یَنفُخُ فی طَعامِهِ ، ولا فی شَرابِهِ . (5)
الإمام الصادق علیه السلام :یُکرَهُ النَّفخُ فی الرُّقی (6) وَالطَّعامِ ومَوضِعِ السُّجودِ. (7)
.
1- .. معانی الأخبار : ص 385 ح 18 ، المحاسن : ج 2 ص 238 ح 1733 ، فقه الرضا : ص 347 ولیس فیه «کذا وکذا» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 337 ح 32 .
2- .. مکارم الأخلاق : ج 1 ص 313 ح 998 ؛ تاریخ أصبهان : ج 1 ص 415 ح 787 ، إحیاء العلوم : ج 5 ص 282 ، الفردوس : ج 4 ص 309 ح 6906 والثلاثه الأخیره عن عائشه.
3- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 9 ح 4968 ، الأمالی للصدوق : ص 512 ح 707 کلاهما عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 400 ح 1 ؛ مسند ابن حنبل : ج 1 ص 662 ح 2818 وص 765 ح 3366 ، المعجم الکبیر : ج 11 ص 235 ح 11789 والثلاثه الأخیره عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 15 ص 294 ح 41069 .
4- .. سنن أبی داود : ج 3 ص 338 ح 3728 ، سنن الترمذی : ج 4 ص 304 ح 1888 ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 473 ح 1907 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1094 ح 3288 نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 294 ح 41070 ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 170 ح 194 .
5- .. الخصال : ص 613 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، تحف العقول : ص 102 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 458 ح 1 .
6- .. الرُّقَی : جمع رُقْیَه ؛ وهی العُوذه (القاموس المحیط : ج 4 ص 336«رقی») .
7- .. الخصال : ص 158 ح 203 عن الحسین بن مصعب ، بحار الأنوار : ج 66 ص 400 ح 2 .
ص: 467
6 / 23 فُوت کردن در غذا
امام صادق علیه السلام :کفران نعمت است که انسان بگوید : فلان غذا و بَهمان غذا را خوردم و اذیّتم کرد .
6 / 23فوُت کردن در غذاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فوُت کردن (دمیدن) در غذا ، برکت را [از آن] می برد .
امام علی علیه السلام در بیان نهی های پیامبر صلی الله علیه و آله :از فوت کردن در غذا یا نوشیدنی ، نهی فرمود .
سنن أبی داوود به نقل از ابن عبّاس :پیامبر خدا از رساندنِ بازْدم به ظرف خوراک یا دمیدن در آن ، نهی فرمود .
امام علی علیه السلام :انسان نباید در محلّ سجده اش یا در غذایش و یا در نوشیدنی اش فوت کند .
امام صادق علیه السلام :دمیدن در تعویذ و غذا و محلّ سجده ، مکروه است .
.
ص: 468
دعائم الإسلام :عَنِ الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام أنَّهُ رَخَّصَ فی النَّفخِ فی الطَّعامِ وَالشَّرابِ ، وقالَ : إنَّما یُکرَهُ ذلِکَ لِمَن کانَ مَعَهُ غَیرُهُ ؛ کَی لا یَعافَهُ (1) . (2)
علل الشرائع :عن بکّار بن أبی بکر الحَضرَمیّ عن أبی عَبدِاللّهِ علیه السلام فی الرَّجُلِ یَنفُخُ فی القَدَحِ قالَ : لا بَأسَ ، وإنَّما یُکرَهُ ذلِکَ [إذا کانَ] (3) مَعَهُ غَیرُهُ ؛ کَراهِیَهَ أن یَعافَهُ. (4)
وعَنِ الرَّجُلِ یَنفُخُ فی الطَّعامِ ، قالَ : ألَیسَ إنَّما یُریدُ یَبرُدُهُ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : لا بَأسَ. (5)
6 / 24الأَکلُ بِالشِّمالِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الأَکلُ بِالشِّمالِ مِنَ الجَفا (6) . (7)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَأکُلوا بِالشِّمالِ ؛ فَإِنَّ الشَّیطانَ یَأکُلُ بِالشِّمالِ. (8)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ بِشِمالِهِ أکَلَ مَعَهُ الشَّیطانُ ، ومَن شَرِبَ بِشِمالِهِ شَرِبَ مَعَهُ الشَّیطانُ. (9)
.
1- .. عافَ الشیء یَعافه؛ إذا کرِهه من طعامٍ أو شراب (العین : ص 595 «عیف») .
2- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 118 ح 395 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 403 ح 15 .
3- .. ما بین المعقوفین سقط من الطبعه المعتمده للمصدر ، وأثبتناه من بحار الأنوار .
4- .. فی المصدر : «یعاقبه» ، والتصویب من بحار الأنوار .
5- .. علل الشرائع : ص 518 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 401 ح 5 .
6- .. الجَفا یُقصَر ویُمَدّ : خِلاف البِرّ ، نقیض الصِّله (لسان العرب : ج 14 ص 148«جفا») .
7- .. الجعفریّات : ص 162 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام .
8- .. صحیح مسلم : ج 3 ص 1598 ح 104 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1088 ح 3268 ، مسند ابن حنبل : ج 5 ص 91 ح 14593 کلّها عن جابر ، صحیح ابن حبّان : ج 12 ص 34 ح 5229 عن سالم بن عبد اللّه عن أبیه نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 261 ح 40872 .
9- .. مسند ابن حنبل : ج 9 ص 355 ح 24533 ، المعجم الأوسط : ج 1 ص 96 ح 292 کلاهما عن عائشه ، کنز العمّال : ج 15 ص 262 ح 40876 .
ص: 469
6 / 24 غذا خوردن با دست چپ
دعائم الإسلام :از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان دمیدن در غذا و نوشیدنی را اجازه داد و فرمود : «این کار برای کسی که دیگری با او [هم غذا] باشد ، مکروه است ، برای این که باعث اشمئزاز وی نشود» .
علل الشرائع به نقل از بکّار بن ابی بکر حضرمی ، در باره فوت کردن در کاسه :امام صادق علیه السلام فرمود : «اشکالی ندارد . این کار ، زمانی مکروه است که دیگری با او [هم سفره یا هم کاسه] باشد ؛ چون ممکن است موجب اشمئزاز وی گردد» . نیز در باره دمیدن شخص در غذا سؤال شد . فرمود : «برای سرد شدن غذا این کار را می کند؟» . گفت : آری . فرمود : «اشکالی ندارد» .
6 / 24غذا خوردن با دست چپپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غذا خوردن با دست چپ ، از بی آدابی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با دست چپ غذا نخورید ؛ چون شیطان با دست چپ می خورد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس با دست چپش غذا بخورد ، شیطان با او هم کاسه می شود ، و هر کس با دست چپش بیاشامد ، شیطان با او می آشامد .
.
ص: 470
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أکَلَ أحَدُکُم فَلا یأکُلُ بِشِمالِهِ ، وإذا شَرِبَ فَلا یَشرَبُ بِشِمالِهِ ، وإذا أخَذَ فَلا یَأخُذُ بِشِمالِهِ ، وإذا أعطی فَلا یُعطی بِشِمالِهِ. (1)
صحیح مسلم عن جابر :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَهی أن یَأکُلَ الرَّجُلُ بِشِمالِهِ. (2)
المعجم الکبیر عن جُرهُد :أنَّهُ أتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وبَینَ یَدَیهِ طَعامٌ ، فَأَدنی جُرهُدٌ یَدَهُ الشِّمالَ لِیَأکُلَ وکانَتِ الیُمنی مُصابَهً ، فَقالَ : کُل بِالیَمینِ . فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ إنَّها مُصابَهٌ ! فَنَفَثَ (3) عَلَیها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَما شَکا حَتّی ماتَ. (4)
الإمام الصادق علیه السلام :لا تَأکُل بِالیَسارِ وأنتَ تَستَطیعُ. (5)
الکافی عن سماعه عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :سأَلتُهُ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَأکُلُ بِشِمالِهِ أو یَشرَبُ بِها ، فَقالَ : لا یَأکُل بِشِمالِهِ ، ولا یَشرَب بِشِمالِهِ ، ولا یَتَناوَل بِها شَیئا. (6)
.
1- .. مسند ابن حنبل : ج 7 ص 108 ح 19437 وج 8 ص 389 ح 22719 کلاهما عن عبد اللّه بن أبی طلحه ، صحیح ابن حبّان : ج 12 ص 30 ح 5226 عن سالم عن أبیه نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 262 ح 40878 .
2- .. صحیح مسلم : ج 3 ص 1661 ح 70 ، الموطّأ : ج 2 ص 922 ح 5 ، مسند ابن حنبل : 4 ص 404 ح 13095 عن أنس ؛ مکارم الأخلاق : ج 2 ص 306 ح 2655 عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 399 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 26 .
3- .. النَّفث : شبیه بالنفخ ، وهو أقلّ من التَّفل ؛ لأنّ التَّفل لا یکون إلّا ومعه شیء من الرِّیق (النهایه : ج 5 ص 88«نفث»).
4- .. المعجم الکبیر : ج 2 ص 273 ح 2151 ، الإصابه : ج 1 ص 581 الرقم 1134 نحوه ، کنز العمّال : ج 12 ص 368 ح 35381 ؛ الخرائج والجرائح : ج 1 ص 54 ح 86 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 1 ص 118 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 388 ح 21 وراجع : دلائل النبوّه للبیهقی : ج 6 ص 238 .
5- .. الکافی : ج 6 ص 272 ح 2 ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 93 ح 403 ، المحاسن : ج 2 ص 243 ح 1755 کلّها عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 66 ص 387 ح 15 .
6- .. الکافی : ج 6 ص 272 ح 3 ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 93 ح 404 ، المحاسن : ج 2 ص 243 ح 1753 ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 400 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 387 ح 13 .
ص: 471
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وقتی یکی از شما غذا می خورد ، با دست چپش نخورد و وقتی می آشامد ، با دست چپش نیاشامد و وقتی می گیرد ، با دست چپش نگیرد و وقتی می دهد ، با دست چپش ندهد .
صحیح مسلم به نقل از جابر :پیامبر خدا از این که انسان با دست چپش غذا بخورد ، نهی فرمود .
المعجم الکبیر در باره جُرهُد :خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و جلوی ایشان غذایی بود . جرهد ، دست چپش را پیش برد که بخورد ؛ چون دست راستش صدمه دیده بود . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «با دست راست بخور» . گفت : ای پیامبر خدا! دست راستم صدمه دیده است . پیامبر خدا روی دست او دمید و از آن پس ، جرهد تا زنده بود ، دستش درد نگرفت .
امام صادق علیه السلام :تا جایی که می توانی ، با دست چپ غذا نخور .
الکافی به نقل از سماعه :از امام صادق علیه السلام در باره مردی که با دست چپش غذا می خورَد یا آب می نوشد ، سؤال کردم . فرمود : «با دست چپش نخورد و با دست چپش نیاشامد و با آن ، چیزی بر ندارد» .
.
ص: 472
6 / 25الأَکلُ بِالإِصبَعِ وَالإِصبَعَینِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الأَکلُ بِإِصبَعٍ واحِدَهٍ أکلُ الشَّیطانِ ، وَالأَکلُ بِالاِثنَینِ أکلُ الجَبابِرَهِ، وبِالثَّلاثِ أکلُ الأَنبِیاءِ. (1)
نوادر الاُصول عن ابن عبّاس :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لا تَأکُلوا بِهاتَینِ وأشارَ بِالإِبهامِ والمُشیرَهِ وقالَ: کُلوا بِثَلاثٍ؛ فَإِنَّها سُنَّهٌ، ولا تَأکُلوا بِخَمسٍ؛ فَإِنَّها إکلَهُ الأَعرابِ. (2)
الکافی :عن أبی خدیجه عن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام أنَّهُ کانَ یَجلِسُ جِلسَهَ العَبدِ ، ویَضَعُ یَدَهُ عَلَی الأَرضِ ، ویَأکُلُ بِثَلاثِ أصابِعَ ، وأنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ یَأکُلُ هکَذا ، لَیسَ کَما یَفعَلُ الجَبّارونَ ؛ أحَدُهُم یَأکُلُ بِإِصبَعَیهِ. (3)
6 / 26رَفعُ الصَّوتِ بِالجُشاءِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا تَجَشَّأتُم (4) فلا تَرفَعوا جُشاءَکُم. (5)
.
1- .. طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 2 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 290 ؛ کنز العمّال : ج 15 ص 260 ح 40866 نقلاً عن أبی محمّد الغطریف فی جزئه وابن النجّار عن أبی هریره.
2- .. نوادر الاُصول : ج 1 ص 101 ، سیر أعلام النبلاء : ج 8 ص 525 نحوه من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، کنز العمّال : ج 15 ص 262 ح 40879 .
3- .. الکافی : ج 6 ص 297 ح 6 ، المحاسن : ج 2 ص 224 ح 1677 ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 402 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 412 ح 10 .
4- .. تَجَشّأ الإنسان تَجَشُّؤا ، والاسم الجُشاء ؛ وهو صوتٌ مع ریح یحصل من الفم عند حصول الشِّبَع (المصباح المنیر : ص 102 «جشأ») .
5- .. الکافی : ج 6 ص 269 ح 6 ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 92 ح 396 کلاهما عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 2 ص 233 ح 1714 عن النوفلی وکلاهما بزیاده «إلی السماء» فی ذیل الحدیث ، بحار الأنوار : ج 76 ص 56 ح 3 .
ص: 473
6 / 25 غذا خوردن با یک یا دو انگشت
6 / 26 آروغ زدن با صدای بلند
6 / 25غذا خوردن با یک یا دو انگشتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غذا خوردن با یک انگشت ، غذا خوردن شیطان است و غذا خوردن با دو انگشت ، غذا خوردن متکبّران است و با سه انگشت ، غذا خوردن پیامبران است .
نوادر الاُصول به نقل از ابن عبّاس :پیامبر خدا به انگشت شَست و نشانه اش اشاره کرد و فرمود : «با این دو غذا نخورید» و فرمود : «با سه انگشت ، غذا بخورید که این ، سنّت است ، و با پنج انگشت نخورید ؛ زیرا غذا خوردن با پنج انگشت ، غذا خوردن بادیه نشینان است» .
الکافی به نقل از ابو خدیجه :امام صادق علیه السلام مثل بنده می نشست ، و دستش را روی زمین می گذاشت ، و با سه انگشت غذا می خورد و [می فرمود : ]«پیامبر خدا این گونه غذا می خورد ، نه چنان که متکبّران می خورند . آنها با دو انگشت ، غذا می خورند» .
6 / 26آروغ زدن با صدای بلندپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه آروغ می زنید ، صدایتان را به آروغ ، بلند نکنید .
.
ص: 474
الإمام الصادق علیه السلام :سَمِعَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلاً یَتَجَشَّأُ ، فَقالَ : یا عَبدَ اللّهِ ، قَصِّر مِن جُشائِکَ. (1)
راجع : ص 390 (الأکل / الفصل الرابع / مضارّ النهم الباطنیّه / جوع یوم القیامه) .
6 / 27نَهکُ العِظامِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تُمَشمِشوا مُشاشَ (2) الطَّیرِ ؛ فَإِنَّهُ یورِثُ السِّلَّ. (3)
الکافی عن محمّد بن الهیثم عن أبیه :صَنَعَ لَنا أبو حَمزَهَ طَعاما ونَحنُ جَماعهٌ ، فَلَمّا حَضَرنا رَأی رَجُلاً یَنهَکُ (4) عَظما ، فَصاحَ بِهِ فَقالَ : لا تَفعَل ؛ فَإِنّی سَمِعتُ عَلِیَّ بنَ الحُسَینِ علیه السلام یَقولُ : لا تَنهَکُوا العِظامَ ؛ فَإِنَّ فیها لِلجِنِّ نَصیبا ، وإن فَعَلتُم ذَهَبَ مِنَ البَیتِ ما هُوَ خَیرٌ مِن ذلِکَ (5) . (6)
المحاسن عن محمّد بن مسلم عن الإمام الباقر علیه السلام ، قال :سَأَلتُهُ علیه السلام عَنِ العَظمِ أنهَکُهُ؟ قالَ : نَعَم (7) . (8)
بیانهذا الجواب یدلّ علی جواز نهک العظام ، فلا ینافی الکراهه الّتی تدلّ علیها الروایات السابقه .
.
1- .. المحاسن : ج 2 ص 234 ح 1716 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 339 ح 2 .
2- .. المُشاش : رؤوس العظام اللیّنه الّتی یمکن مضغها. ومَشْمَشَهُ : مصّه ممضوغا (لسان العرب : ج 6 ص 347 «مشش») .
3- .. کنز العمّال : ج 15 ص 264 ح 40889 نقلاً عن ابن النجّار عن مرثد بن عبد اللّه البرنی.
4- .. النَّهکُ : المُبالَغَه فی کلّ شیء ، ونَهَکَ من الطعامِ : بالَغَ فی أکله (القاموس المحیط : ج3 ص322 «نهک») .
5- .. قال العلّامه المجلسی قدس سره : قال الوالد قدس سره : ینهَک عظما ؛ أی یُخرج مخّه ، أو یستأصل لحمه ، أو الأعمّ (بحار الأنوار : ج 66 ص 426) .
6- .. الکافی : ج 6 ص 322 ح 1 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 350 ح 4230 عن علیّ بن أسباط عن أبیه ، المحاسن : ج 2 ص 264 ح 1839 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 426 ح 1 .
7- .. قال العلّامه المجلسی قدس سره : یمکن حمله علی نَهْکٍ لا یصل إلی حدّ الاستئصال ، مع أنّ التجویز لا ینافی الکراهه (بحار الأنوار : ج 66 ص 427) .
8- .. المحاسن : ج 2 ص 265 ح 1840 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 427 ح 7 .
ص: 475
6 / 27 زیاد پاک کردنِ استخوان
اشاره
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صدای آروغ زدن مردی را شنید . فرمود : «ای بنده خدا! آهسته آروغ بزن» .
ر . ک : ص 391 (غذا خوردن / فصل چهارم / ضررهای معنوی پرخوری / گرسنگی روز قیامت) .
6 / 27زیاد پاک کردنِ استخوانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نرمه های سر استخوان پرندگان را نخورید ؛ چون موجب بیماری سل می شود .
الکافی به نقل از محمّد بن هیثم ، از پدرش :ابو حمزه برای جمعی از ما غذایی پخت و چون غذا را آوردند ، مشاهده کرد که یکی از ما استخوانی را سخت پاک می کند . (1) فریاد زد : این کار را نکن ؛ چون از امام زین العابدین علیه السلام شنیدم که می فرماید : «استخوان ها را سخت پاک نکنید ؛ چرا که برای جنّیان نیز در استخوان ، سهمی است و اگر چنین کنید ، چیزی از خانه می رود که از این (پاک شده استخوان) ، عزیزتر است» .
المحاسن به نقل از محمّد بن مسلم :از امام باقر علیه السلام پرسیدم : آیا می توانم استخوان را کاملاً تمیز کنم [و هر چه گوشت و مغز دارد ، بخورم]؟ فرمود : «آری» .
.
1- .سخت پاک کردن استخوان ، به معنای خارج کردن مغز آن یا خوردن و لُخت کردن تمام گوشت آن ، و یا اعم از هر دو است (ر .ک : بحار الأنوار : ج 66 ص 426) .
ص: 476
توضیحاین جواب ، بر جواز تمیز کامل کردن استخوان دلالت می کند . بنا بر این ، با کراهتی که احادیثِ پیش تر بر آن دلالت داشتند ، منافاتی ندارد . (1)
6 / 286 / 28الشُّربُ أثناء الطَّعامِالإمام الرضا علیه السلام :مَن أرادَ ألّا تُؤذِیَهُ مَعِدَتُهُ فَلا یَشرَب عَلی طَعامِهِ ماءً حَتّی یَفرُغَ مِنهُ ، ومَن فَعَلَ ذلِکَ رَطِبَ بَدَنُهُ ، وضَعُفَت (2) مَعِدَتُهُ ، ولَم تَأخُذِ العُروقُ قُوَّهَ الطَّعامِ ؛ لِأَنَّهُ یَصیرُ فی المَعِدَهِ فِجّا (3) إذا صُبَّ الماءُ عَلَی الطَّعامِ أوَّلاً فَأَوَّلاً. (4)
6 / 29شُربُ الماءِ علی اللَّحمِالإمام علیّ علیه السلام :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا أکَلَ اللَّحمَ لا یَعجَلُ بِشُربِ الماءِ ، فَقالَ لَهُ بَعضُ أصحابِهِ مِن أهلِ بَیتِهِ : یا رَسولَ اللّهِ ، ما أقَلَّ شُربَکَ لِلماءِ عَلَی اللَّحمِ! فَقالَ : لَیسَ أحَدٌ یَأکُلُ هذَا الوَدَکَ (5) ثُمَّ یَکُفُّ عَن شُربِ الماءِ إلی آخِرِ الطَّعامِ إلَا استَمرَأَ. (6)
.
1- .علّامه مجلسی رحمه الله می گوید : می توان این روایت را بر مکیدن حمل کرد که به حدّ لخت کردن کامل استخوان نرسد . وانگهی ، تجویز ، منافاتی با کراهت ندارد (بحار الأنوار : ج 66 ص 427) .
2- .. فی المصدر : «وضعف» ، وما أثبتناه من بحار الأنوار .
3- .. الفِجّ بالکسر من کلّ شیء : ما لم ینضج ، والنَّیءُ من الفواکِه . وبطِّیخ فِجٌّ : إذا کان صلبا غیر نضیج (تاج العروس : ج 3 ص 450«فجج») .
4- .. طبّ الإمام الرضا علیه السلام : ص 35 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 323 .
5- .. الوَدَک : الدَّسَم (القاموس المحیط : ج 3 ص 322«الوَدَک») .
6- .. الجعفریّات : ص 161 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام .
ص: 477
توضیح
6 / 28 آب خوردن در بین غذا
6 / 29 نوشیدن آب پس از خوردن گوشت
آب خوردن در بین غذاامام رضا علیه السلام :هر کس می خواهد ناراحتی معده نگیرد ، روی غذا (لقمه) آب نخورد تا آن که غذایش را تمام کند ، و هر که چنین کند (در بین غذا آب بخورد) ، بدنش به رطوبت می گراید و معده اش ضعیف می شود و رگ ها نیروی غذا را جذب نمی کنند ؛ زیرا اگر روی غذا پیاپی آب ریخته شود ، آن غذا در معده خام می ماند (به درستی هضم نمی شود) .
6 / 29نوشیدن آب پس از خوردن گوشتامام علی علیه السلام :پیامبر خدا هر گاه گوشت می خورد ، بلافاصله آب نمی نوشید . یکی از اصحاب از اهل بیتش گفت : ای پیامبر خدا! شما چه قدر کم ، روی گوشت ، آب می خورید! فرمود : «هر یک از شما این چربی را بخورد و تا آخر غذا از نوشیدن آب خودداری ورزد ، آن غذا خوب گوارش می شود و او را اذیّت نمی کند» .
.
ص: 478
6 / 30الأَکلُ عَلَی الشِّبَعِرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی وَصایاهُ لِعَلِیٍّ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، أربَعَهٌ یَذهَبنَ ضِیاعا : الأَکلُ عَلَی الشِّبَعِ ، وَالسِّراجُ فی القَمَرِ ، وَالزَّرعُ فی السَّبَخَهِ ، وَالصَّنیعَهُ عِندَ غَیرِ أهلِها. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الأَکلُ عَلَی الشِّبَعِ یورِثُ البَرَصَ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :خَمسُ خِصالٍ تورِثُ البَرَصَ : النّورَهُ یَومَ الجُمُعَهِ ویَومَ الأَربِعاءِ ، وَالتَّوَضّی وَالاِغتِسالُ بِالماءِ الَّذی تُسَخِّنُهُ الشَّمسُ ، وَالأَکلُ عَلَی الجَنابَهِ ، وغِشیانُ المَرأَهِ فی أیّامِ حَیضِها ، وَالأَکلُ عَلَی الشِّبَعِ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :ثَلاثَهٌ فیهِنَّ المَقتُ مِنَ اللّهِ عز و جل : نَومٌ مِن غَیرِ سَهَرٍ ، وضِحکٌ مِن غَیرِ عَجَبٍ ، وأکلٌ عَلَی الشِّبَعِ. (4)
المحاسن عن علیّ بن حَدید رفعه :قامَ عیسَی بنُ مَریَمَ علیه السلام خَطیبا فی بَنی إسرائیلَ ، فَقالَ : یا بَنی إسرائیلَ ، لا تَأکُلوا حَتّی تَجوعوا ، وإذا جِعتُم فَکُلوا ولا تَشبَعوا. (5)
.
1- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 373 ح 5762 عن أنس بن محمّد عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، الخصال : ص 264 ح 143 عن حمّاد بن عمرو عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله وص 263 ح 142 عن علیّ بن الحکم عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 335 ح 2656 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 9 وفیه «ضلالاً» بدل «ضیاعا» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 332 ح 11 .
2- .. الأمالی للصدوق : ص 636 ح 854 عن عبد الحمید بن عوّاض الطائی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، الکافی : ج 6 ص 269 ح 7 ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 93 ح 399 ، المحاسن : ج 2 ص 232 ح 1710 کلّها عن عبداللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، الدعوات : ص 139 ح 348 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 331 ح 8 .
3- .. الخصال : ص 270 ح 9 عن ابن عبّاس ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 145 ح 382 ، روضه الواعظین : ص 338 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 334 ح 16 .
4- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 503 ح 1444 ، الخصال : ص 89 ح 25 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 332 ح 9 .
5- .. المحاسن : ج 2 ص 233 ح 1712 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 337 ح 30 .
ص: 479
6 / 30 خوردن از روی سیری
6 / 30خوردن از روی سیریپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در توصیه های خویش به علی علیه السلام :ای علی! چهار کار ، هَدَر است : خوردن از روی سیری ، چراغ افروختن در شب مهتابی ، کِشتن در شوره زار ، و خوبی کردن به نااهلش .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوردن از روی سیری ، موجب پیسی می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پنج کار است که پیسی می آورد : نوره کشیدن در روز جمعه و چهارشنبه ، وضوگرفتن و غسل کردن با آبی که در آفتاب گرم شده باشد ، خوردن در حال جنابت ، مجامعت با زن در دوره قاعدگی اش ، و غذا خوردن از روی سیری .
امام صادق علیه السلام :سه کار است که خداوند عز و جل از آنها نفرت دارد : خوابیدن [در روز] بدون آن که شب زنده داری شده باشد ، خندیدنِ بدون تعجّب ، و خوردن در حال سیری .
المحاسن به نقل از علی بن حدید ، که سند آن را به اهل بیت علیهم السلام می رساند :عیسی بن مریم علیه السلام در میان بنی اسرائیل به سخنرانی پرداخت و فرمود : «ای بنی اسرائیل! تا گرسنه نشده اید ، غذا نخورید ، و چون گرسنه شدید ، بخورید ؛ امّا خودتان را سیر نکنید» .
.
ص: 480
رابعا : الحالاتُ المَذمومَهُ عِندَ الأَکلِ6 / 31الاِنبِطاحسنن أبی داود عن سالم عن أبیه :نَهی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ... أن یَأکُلَ الرَّجُلُ وهُوَ مُنبَطِحٌ عَلی بَطنِهِ. (1)
دعائم الإسلام :عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنَّهُ نَهی أن یَأکُلَ أحَدٌ بِشِمالِهِ ، أو یَشرَبَ بِشِمالِهِ ، أو یَمشِیَ فی نَعلٍ واحِدٍ . وکان یَستَحِبُّ الیَمینَ فی کُلِّ شَیءٍ . وکانَ یَنهی عَن ثَلاثِ أکَلاتٍ : ألّا یَأکُلَ أحَدٌ بِشِمالِهِ ، أو مُستَلقِیا عَلی قَفاهُ ، أو مُنبَطِحا عَلی بَطنِهِ. (2)
الکافی عن سَماعه :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَأکُلُ مُتَّکِئا؟ فَقالَ : لا ، ولا مُنبَطِحا. (3)
6 / 32الاِتِّکاءرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تَأکُل مُتَّکِئا. (4)
.
1- .. سنن أبی داود : ج 3 ص 349 ح 3774 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1118 ح 3370 وفیه «وجهه» بدل «بطنه» ، السنن الکبری : ج 7 ص 434 ح 14550 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 143 ح 7171 ، کنز العمّال : ج 9 ص 258 ح 25932 ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 163 ح 163 .
2- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 399 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 26 .
3- .. الکافی : ج 6 ص 271 ح 4 ، المحاسن : ج 2 ص 246 ح 1765 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 386 ح 9 .
4- .. المعجم الأوسط : ج 1 ص 14 ح 33 ، تاریخ دمشق : ج 45 ص 408 ح 9926 کلاهما عن أبی الدرداء ، کنز العمّال : ج 15 ص 263 ح 40881 ؛ الدعوات : ص 137 ح 338 عن الإمام الصادق علیه السلام ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 397 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 388 ح 24 .
ص: 481
چهارم . حالت های نکوهیده در هنگام غذا خوردن
6 / 31 در حال درازکش
6 / 32 در حال تکیه دادن
اشاره
چهارم . حالت های نکوهیده در هنگام غذا خوردن6 / 31در حال درازکشسنن أبی داوود به نقل از سالم ، از پدرش :پیامبر خدا نهی فرمود از این که ... انسان ، در حالی که روی شکمش دراز کشیده است ، غذا بخورد .
دعائم الإسلام :چ پیامبر خدا از خوردن با دست چپ یا آشامیدن با دست چپ و یا راه رفتن با یک لنگه کفش نهی فرمود ، و استفاده از دست راست را در هر کاری دوست می داشت ، و از سه نوع غذا خوردن ، نهی می فرمود : این که کسی با دست چپش ، یا در حالی که به پشت یا به شکم دراز کشیده است ، غذا بخورد .
الکافی به نقل از سماعه :از امام صادق علیه السلام در باره غذا خوردن در حال تکیه دادن پرسیدم . فرمود : «نه ، و در حال دراز کشیدن به شکم هم نباید غذا خورد» .
6 / 32در حال تکیه دادنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در حال تکیه زدن ، غذا نخور .
.
ص: 482
عنه صلی الله علیه و آله :لا آکُلُ وأنَا مُتَّکِئٌ. (1)
دعائم الإسلام :عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنَّهُ نَهی عَنِ الأَکلِ مَتَّکِئا. وکانَ إذا أکَلَ استَوفَزَ عَلی إحدی رِجلَیهِ ، وَاطمَأَنَّ بِالاُخری ، ویَقولُ : أجلِسُ کَما یَجلِسُ العَبدُ ، وآکُلُ کَما یَأکُلُ العَبدُ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :لا تَأکُل مُتَّکِئا کَما یَأکُلُ الجَبّارونَ ، ولا تَرَبَّع. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :ما أکَلَ نَبِیُّ اللّهِ صلی الله علیه و آله وهُوَ مُتَّکِئٌ مُنذُ بَعَثَهُ اللّهُ عز و جل ، وکانَ یَکرَهُ أن یَتَشَبَّهَ بِالمُلوکِ ، ونَحنُ لا نَستَطیعُ أن نَفعَلَ. (4)
الکافی عن زید الشحّام :قالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : ما أکَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُتَّکِئا مُنذُ بَعَثَهُ اللّهُ عز و جل إلی أن قَبَضَهُ ، وکانَ یَأکُلُ إکلَهَ العَبدِ ، ویَجلِسُ جِلسَهَ العَبدِ . قُلتُ : ولِمَ ذلِکَ؟ قالَ : تَواضُعا للّهِِ عز و جل . (5)
الکافی عن أبی خدیجه :سَأَلَ بَشیرٌ الدَّهّانُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام وأنَا حاضِرٌ فَقالَ : هَل کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَأکُلُ مُتَّکِئا عَلی یَمینِهِ وعَلی یَسارِهِ؟ فَقالَ : ما کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَأکُلُ مُتَّکِئا عَلی یَمینِهِ ولا عَلی یَسارِهِ ، ولکِن کانَ یَجلِسُ جِلسَهَ العَبدِ . قُلتُ : ولِمَ ذلِکَ؟ قالَ : تَواضُعا للّهِِ عز و جل. (6)
.
1- .. صحیح البخاری : ج 5 ص 2062 ح 5084 ، سنن الترمذی : ج 4 ص 273 ح 1830 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1086 ح 3262 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 456 ح 18779 کلّها عن أبی جحیفه ، کنز العمّال : ج 15 ص 261 ح 40871 .
2- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 118 ح 396 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 69 ح 79 وفیه ذیله من «ویقول» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 25 وراجع : مسند أبی یعلی : ج 4 ص 442 ح 4899 وتاریخ دمشق : ج 4 ص 73 ح 890 .
3- .. دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 397 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 26 .
4- .. الکافی : ج 6 ص 272 ح 8 ، المحاسن : ج 2 ص 247 ح 1768 کلاهما عن معلّی بن خنیس ، بحار الأنوار : ج 66 ص 387 ح 12 .
5- .. الکافی : ج 6 ص 270 ح 1 ، المحاسن : ج 2 ص 245 ح 1762 ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 398 وفیه صدره إلی «قبضه» ، بحار الأنوار : ج 16 ص 261 ح 51 وراجع : مسند ابن حنبل : ج 2 ص 567 ح 6560 وتاریخ دمشق : ج 4 ص 73 ح 890 .
6- .. الکافی : ج 6 ص 271 ح 7 ، المحاسن : ج 2 ص 245 ح 1761 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 385 ح 4 .
ص: 483
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من در حال تکیه زدن ، غذا نمی خورم .
دعائم الإسلام :پیامبر خدا از خوردن در حال تکیه دادن ، نهی فرمود و خودش هر گاه غذا می خورد ، روی یکی از پاهایش قرار می گرفت و به دیگری تکیه می داد و می فرمود : «من به سان بنده می نشینم و چونان بنده غذا می خورم» .
امام علی علیه السلام :مثل شاهان ، تکیه زنان مخور و [در حال خوردن ،] چهارزانو نیز منشین .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا از زمانی که خداوند ، او را مبعوث کرد ، هرگز در حال تکیه دادن غذا نخورد و خوش نداشت که مانند پادشاهان باشد ؛ ولی ما نمی توانیم چنین کنیم .
الکافی به نقل از زید شحّام :امام صادق علیه السلام فرمود : «پیامبر خدا از زمانی که خداوند عز و جل او را برانگیخت ، تا زمانی که او را از دنیا برد ، هرگز در حال تکیه دادن غذا نخورد و مانند یک بنده غذا می خورد و چون یک بنده می نشست» . گفتم : چرا؟ فرمود : «به خاطر فروتنی برای خداوند عز و جل» .
الکافی به نقل از ابو خدیجه :من خودم حضور داشتم که بشیرِ دَهّان از امام صادق علیه السلام پرسید : آیا پیامبر خدا در حالی که به سمت راست یا چپش تکیه داده باشد ، غذا می خورد؟ فرمود : «پیامبر خدا هیچ گاه در حال تکیه دادن به راست یا چپش غذا نمی خورد ؛ بلکه بنده وار می نشست» . گفتم : چرا؟ فرمود : «به خاطر فروتنی برای خداوند عز و جل» .
.
ص: 484
الإمام الصادق علیه السلام :لا تَأکُل مُتَّکِئا ، وإن کُنتَ مُنبَطِحا هُوَ شَرٌّ مِنَ الاِتِّکاءِ. (1)
الکافی عن محمّد بن مسلم :دَخَلتُ عَلی أبی جَعفَرٍ علیه السلام ذاتَ یَومٍ وهُوَ یَأکُلُ مُتَّکِئا ، قالَ : وقَد کانَ یَبلُغُنا أنَّ ذلِکَ یُکرَهُ ، فَجَعَلتُ أنظُرُ إلَیهِ ، فَدَعانی إلی طَعامِهِ ، فَلَمّا فَرغَ قالَ : یا مُحَمَّدُ! لَعَلَّکَ تَری أنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما رَأَتهُ عَینٌ وهُوَ (2) یَأکُلُ وهُوَ مُتَّکِئٌ مِن أن بَعَثَهُ اللّهُ إلی أن قَبَضَهُ؟ قالَ : ثُمَّ رَدَّ عَلی نَفسِهِ فَقالَ : لا وَاللّهِ ما رَأَتهُ عَینٌ یَأکُلُ وهُوَ مُتَّکِئٌ مِن أن بَعَثَهُ اللّهُ إلی أن قَبَضَهُ. (3)
کتاب من لا یحضره الفقیه عن عمر بن أبی شُعبَه :رَأَیتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام یَأکُلُ مُتَّکِئا ، ثُمَّ ذَکَرَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ : ما أکَلَ مُتَّکِئا حَتّی ماتَ. (4)
بیانإنّ النهی عن تناول الطعام فی حال الاتّکاء فی بعض الروایات ، یعود إلی أنّه کان من عاده الجبابره والمتکبّرین ، ولذلک لا مانع من الاتّکاء حین تکون هذه العاده منسوخه ، أو لم یکن الاتّکاء مثل ما یفعله المتکبّرون ، أو کان لمرض ، أو لأسباب اُخری . ولذلک یروی أنَّ الإمام الصادق علیه السلام کان یتناول الطعام متّکئا .
.
1- .. الدعوات : ص 137 ح 338 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 388 ح 24 .
2- .. کذا فی النسخه المعتمده ، وفی وسائل الشیعه نقلاً عن المصدر : «ما رأته عین یأکل وهو متکئ» وهو الأنسب .
3- .. الکافی : ج 8 ص 129 ح 100 ، الأمالی للطوسی : ص 692 ح 1470 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 386 ح 7 .
4- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 354 ح 4248 ، الکافی : ج 6 ص 272 ح 9 عن ابن أبی أیّوب ، المحاسن : ج 2 ص 246 ح 1767 عن عمر بن أبی سعید عن أبیه وکلاهما نحوه ، الزهد للحسین بن سعید : ص 59 ح 156 عن حمّاد بن عیسی ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 313 ح 995 وفیهما «ما رأیت» بدل «رأیت» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 388 ح 23 .
ص: 485
توضیح
امام صادق علیه السلام :در حال تکیه دادن ، غذا نخور و از تکیه دادن بدتر ، این است که در حال دراز کشیدن باشی .
الکافی به نقل از محمّد بن مسلم :روزی بر امام باقر علیه السلام وارد شدم و ایشان تکیه داده بود و غذا می خورد . در حالی که برای ما روایت می شد که این کار ، مکروه است . من شروع به نگاه کردن به ایشان کردم . امام علیه السلام مرا به غذایش تعارف کرد . چون از خوردن فراغت یافت ، فرمود : «ای محمّد! شاید در این فکری که پیامبر خدا ، از زمانی که خداوند ، او را مبعوث کرد تا وقتی از دنیا رفت ، هیچ چشمی او را ندید که در حال تکیه دادن ، غذا بخورد؟» . سپس خود جواب خویش را داد و فرمود : «آری! به خدا سوگند ، از زمانی که خداوند ، مبعوثش کرد تا زمانی که از دنیا رفت ، هیچ چشمی ندید که او ، در حال تکیه دادن ، غذا بخورد» .
کتاب من لایحضره الفقیه به نقل از عمر بن ابی شعبه :امام صادق علیه السلام را دیدم که در حال تکیه دادن ، غذا می خورد . سپس از پیامبر خدا یاد کرد و فرمود : «ایشان تا زمانی که از دنیا رفت ، هرگز در حال تکیه دادن ، غذا نخورد» .
توضیحنهی از خوردن غذا در حال تکیه دادن چنان که از شماری از احادیث گذشته استفاده می شود به دلیل آن است که جبّاران و مستکبران ، آن سان غذا می خورده اند . بنا بر این ، اگر در زمانی که این عادت ، منسوخ شده ، یا به دلیل دیگری کسی در حال تکیه دادن ، غذا میل کند ، مانعی ندارد ، چنان که امام صادق علیه السلام چنین غذا صرف نموده است .
.
ص: 486
6 / 33القِیامصحیح مسلم :رَوی قَتاده عن أنس عن النبیّ صلی الله علیه و آله أنَّه نَهی أن یَشرَبَ الرَّجُلُ قائِما. قالَ قَتادَهُ : فَقُلنا : فَالأَکلُ؟ فَقالَ : ذاکَ أشَرُّ أو أخبَثُ. (1)
6 / 34المَشیالإمام الصادق علیه السلام :لا تَأکُل وأنتَ تَمشی ، إلّا أن تُضطَرَّ 2 إلی ذلِکَ. (2)
.
1- .. صحیح مسلم : ج 3 ص 1600 ح 113 ، سنن الترمذی : ج 4 ص 300 ح 1879 ولیس فیه «أو أخبث» ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 363 ح 12870 نحوه ، کنز العمّال : ج 15 ص 292 ح 41059 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 324 ح 1041 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 76 ح 151 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 475 ح 59 .
2- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 354 ح 4247 عن عبد اللّه بن سنان ، المحاسن : ج 2 ص 248 ح 1772 عن محمّد بن سنان ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 313 ح 994 ، الدعوات : ص 139 ح 346 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 388 ح 20 .
ص: 487
6 / 33 حالت ایستاده
6 / 34 در حال راه رفتن
6 / 33حالت ایستادهصحیح مسلم به نقل از قتاده :اَنَس گفت : پیامبر صلی الله علیه و آله نهی فرمود از این که شخص در حال ایستاده بیاشامد . گفتیم : غذا خوردن ، چه؟ گفت : این که بدتر یا زشت تر است .
6 / 34در حال راه رفتنامام صادق علیه السلام :در حال راه رفتن ، غذا نخور ، مگر آن که ناگزیر از این کار باشی . 1
.
ص: 488
6 / 35الجَنابَهالإمام علیّ علیه السلام :نَهی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الأَکلِ عَلَی الجَنابَهِ ، وقالَ : إنَّهُ یورِثُ الفَقرَ. (1)
سنن ابن ماجه عن عائشه:إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ إذا أرادَ أن یَأکُلَ وهُوَ جُنُبٌ، غَسَلَ یَدَیهِ (2) .
راجع : ص 478 ح 351 .
.
1- .. کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 532 ، الأمالی للصدوق : ص 509 ح 707 کلاهما عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 306 ح 2655 ، تنبیه الخواطر :ج 2 ص 256 عن الحسین بن یزید عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 385 ح 2 .
2- .. سنن ابن ماجه : ج 1 ص 195 ح 593 ، سنن أبی داود : ج 1 ص 57 ح 223 ، سنن النسائی : ج 1 ص 139 ، مسند ابن حنبل : ج 10 ص 152 ح 26443 بزیاده «أو یشرب» بعد «یأکل» ، صحیح ابن حبّان : ج 4 ص 20 ح 1218 ، کنز العمّال : ج 7 ص 114 ح 18239 .
ص: 489
6 / 35 در حال جنابت
6 / 35در حال جنابتامام علی علیه السلام :پیامبر خدا از خوردن در حال جنابت ، نهی کرد و فرمود : «این کار ، فقر می آوَرَد» .
سنن ابن ماجه به نقل از عایشه :پیامبر صلی الله علیه و آله هر گاه جُنُب بود و می خواست غذا بخورد ، دست هایش را می شست .
ر . ک : ص 479 ح 351 .
.
ص: 490
سخنی در باره احادیث منع از خوردن در برخی حالات
یکم . کراهت غذا خوردن در حال تکیه دادن .
سخنی در باره احادیث منع از خوردن در برخی حالاتعلّامه محمّدباقر مجلسی رحمه الله می گوید : بدان که از این اخبار ، چند حکم استفاده می شود :
یکم . کراهت غذا خوردن در حال تکیه دادنظاهراً در این حکم ، اختلافی نیست . تکیه دادن ، به چند معناست : 1 . تکیه دادن با دست . ظاهر اخبار ، حکایت از عدم کراهت این کار و بلکه مستحب بودن آن دارد ، چنان که کلینی ، با اسنادش از فضیل بن یسار ، روایت کرده است که گفت : عَبّاد بصری ، نزد امام صادق علیه السلام غذا می خورد و امام علیه السلام دستش را به زمین ، تکیه داد . عبّاد گفت : به سلامت باشید! مگر نمی دانید که پیامبر خدا از این کار ، نهی فرمود؟ امام علیه السلام دستش را از زمین برداشت و غذا خورد ؛ امّا دوباره همان کار را کرد و عَبّاد ، همان سخن را گفت و امام علیه السلام باز دستش را برداشت و به غذا خوردن ادامه داد ؛ ولی مجدّداً دستش را به زمین ، تکیه داد ، و عبّاد سخنش را تکرار کرد . امام صادق علیه السلام به او فرمود : «نه! به خدا سوگند ، پیامبر خدا هرگز از این کار ، نهی نفرمود» . امّا ظاهراً اکثر اصحاب ، کراهت را شامل این حالت نیز می دانند . در الدروس می گوید : غذا خوردن در حال تکیه دادن ، مکروه است ، و حدیث مربوط به انجام دادن این
.
ص: 491
کار به وسیله امام صادق علیه السلام ، برای بیان «جواز» است . به همین خاطر فرمود : «پیامبر خدا هرگز تکیه داده ، غذا نخورد» . فضیل بن یسار ، جواز تکیه دادن به دست را از امام صادق علیه السلام و نیز نهی نکردن پیامبر خدا از این کار را روایت کرده است ؛ امّا در حدیث دیگری آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله این کار را نکرده است . جمع میان این دو نوع روایت ، به این است که پیامبر صلی الله علیه و آله لفظاً از این کار ، نهی نفرموده است ، هرچند عملاً این کار را ترک نموده است . من (مجلسی) می گویم : می توان میان آنها این گونه نیز سازگاری داد که تکیه دادنی که از آن نهی شده است ، به یکی از معانی ای که بعداً می آید ، حمل می شود. 2 . راست و استوار نشستن روی فرش و کج نشدن به هیچ طرف . این معنا ظاهر سخن برخی لغت شناسان است . علّتش هم آن است که این گونه غذا خوردن ، رسم شاهان و متکبّران است . 3 . تکیه دادن به پشتی و مانند آن . بسیاری از اطلاقات اخبار ، این معنا را می فهمانند ، چنان که در احادیث فراوانی آمده است که امام علیه السلام تکیه داده بود و آن گاه راست نشست . از آداب ائمّه علیهم السلام به دور است که در حضور مردم به پهلو دراز کشیده باشند [تا بگوییم : راست نشست] ؛ بلکه ظاهر ، آن است که امام علیه السلام به پشتی تکیه داده بوده و بعد راست نشسته است ، که این حالت در هنگامی که می خواسته اند نکته ای را بیان کنند یا آن گاه که عصبانی می شده اند ، زیاد پیش می آمده است . 4 . دراز کشیدن به پهلو . 5 . اعم از مورد چهارم و اوّل ، چنان که ظاهر سخن اکثر اصحاب ، این را می فهماند . 6 . همه موارد بجز مورد اوّل ، که در جمع و سازش میان اخبار ، این معنا ظهور
.
ص: 492
بیشتری دارد . بنا بر این ، مستحب است که در هنگام استفاده از نعمت خداوند ، از گرفتن حالات متکبّرانه و استغنا خودداری شود و تکیه دادن با دست ، منافاتی با این ندارد . در النهایه می گوید : در حدیث آمده است : «من در حالی که تکیه داده ام ، غذا نمی خورم» . متّکی (تکیه کننده) ، در زبان عرب ، هر چیزی را گویند که روی فرش ، راست و استوار نشسته باشد ؛ امّا عامّه مردم از تکیه دادن ، معنای کسی را می فهمند که در حال نشسته ، به یک پهلو لَم داده است . «تاء» [در اتّکاء] ، بدل از «واو» است و اصل آن «وکاء» است و «وکاء» به معنای چیزی است که با آن ، سرِ کیسه و مانند آن را می بندند . بنا بر این ، شخصی که تکیه [به معنای غیر فهم عامّه از آن ]می کند ، گویا نشیمنگاهش را «وکاء» زده و با نشستن روی فرشی که زیر اوست ، آن را بسته است . و معنای حدیث [بالا] ، این است که : من هنگام غذا خوردن ، همانند کسی نمی نشینم که آسوده خاطر می نشیند و می خواهد تا جایی که می تواند ، بخورد ؛ بلکه در حدّ کفاف می خورم . از این رو ، مثل کسی می نشینم که آماده برخاستن است . کسانی که تکیه دادن را بر معنای «لَم دادن به یک پهلو» حمل می کنند ، آن را توجیه پزشکی می کنند ؛ چون در این حالت ، غذا به راحتی از مجاری غذا ، پایین نمی رود و به جان شخص نمی نشیند ، و چه بسا غذا مایه آزار و اذیّت او شود . و از همین باب است این حدیث که : «هذا الأبیضُ المتّکئُ المرتفق (1) » و مرادش [از «متّکی»] این است که راست و استوار ، نشسته است . فیروزآبادی می گوید : «توکّأ علیه» ، یعنی : تکیه کرد ، مانند «أوکأ» . این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که : «امّا من در حال تکیه دادن ، غذا نمی خورم» ، یعنی : راست و چهارزانو و مانند اینها که بیانگر
.
1- .مرتفق : تکیه دهنده به آرنج .
ص: 493
آمادگی برای پرخوری است ؛ بلکه پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام غذا خوردن ، چهارزانو نمی نشست و همانند کسی می نشست که آماده برخاستن است . مراد از «تکیه دادن» ، بر خلاف تصوّر عوام از طلّاب ، کج شدن به یک پهلو نیست . در المصباح می گوید : «اتَّکَأ» ، یعنی : راست و چهارزانو نشست . در قرآن آمده است : «وَسُرُراً عَلَیْهَا یَتَّکِئُونَ» که «یتّکئون» به معنای «یجلسون (می نشینند)» است . و می فرماید : «وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکَأً» ، [و «متّکی ء»] یعنی : فرشی که روی آن بنشینند . ابن اثیر می گوید : عامّه مردم از کلمه «اتّکا ، (تکیه دادن)» ، فقط کج نشستن و تکیه دادن به یک طرف بدن را می فهمند ؛ ولی این کلمه در هر دو معنا به کار می رود . گفته می شود : «اتّکأ» ، هر گاه که پشت یا پهلویش را به چیزی تکیه دهد . و به هر کس که تکیه به چیزی دهد ، می گویند : «اتّکأ علیه» . و سَرَقُسطی می گوید : «اَتْکَأتُه» یعنی : به او چیزی دادم که روی آن بنشیند و «ضربتُه حتّی اَتْکأتُه» یعنی : او را زدم تا این که به پهلو افتاد . و بیضاوی در باره این سخن خداوند متعال که : «وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکَأً» می گوید : یعنی پشتی و متّکایی که به آن تکیه کنند . به قولی [نیز] ، یعنی : غذا یا مجلس غذا (میهمانی) ؛ چرا که هنگام خوردن و آشامیدن ، عیّاشانه تکیه می کنند . به همین خاطر ، از این کار ، نهی شده است . و ابن حَجَر می گوید : در معنای «اتّکاء» اختلاف نظر است . بعضی گفته اند : اتّکاء ، عبارت است از : محکم و استوار نشستن برای غذا خوردن ، به هر شکلی که باشد ، و به قولی ، عبارت است از : کج شدن و لَم دادن به یک طرف ، و به قولی ، عبارت است از : تکیه دادن دست چپ به زمین .
.
ص: 494
خطّابی می گوید : عامّه مردم می پندارند که تکیه دادن ، عبارت است از : کج شدن و لَم دادن به یک پهلو ، در صورتی که این تصوّر درست نیست ؛ بلکه به معنای محکم نشستن روی فرشی است که زیر شخص است . او می گوید : این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که : «من در حال تکیه دادن غذا نمی خورم» ، معنایش این است که من هنگام غذا خوردن ، همانند کسی که با خیال راحت می نشیند و تا می تواند می خورد ، روی فرش نمی نشینم ؛ چرا که من به اندازه کفاف می خورم . از همین رو ، مانند شخصی که آماده برخاستن از جای خود است ، می نشینم . در حدیث اَنَس آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله خرما خورد ، در حالی که به صورت «مُقعی» (1) و در روایتی ، «مستوفز» (2) نشسته بود ، که مراد ، نشستن روی کفل و به حالت آماده برای برخاستن است . ابن عدی ، به سندی ضعیف ، روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله منع کرد از این که شخص در هنگام غذا خوردن ، به دست چپش تکیه دهد . مالک می گوید : این ، خود ، نوعی از «اتّکاء» است . من (مجلسی) می گویم : مالک ، هر حالتی را که در آن غذا خوردن در حال تکیه به شمار آید ، مکروه دانسته و به وضعیت خاصّی از آن اختصاص نداده است . ابن جوزی [نیز] با قاطعیت ، «اتّکاء» را به معنای کج شدن و لَم دادن به یک پهلو دانسته و به انکار خطّابی توجّهی نکرده است . پیشینیان در باره حکم «خوردن در حال تکیه دادن» اختلاف کرده اند : ابن قاضی ، کراهت این گونه غذا خوردن را به پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص داده است ؛ امّا بیهقی گفته است : برای دیگران نیز مکروه است ؛ چون این
.
1- .أقعی فی جلوسه : بر پایین پشت خود تکیه زد ، یا بر گوشت سرین نشست و دو ساق و دو ران خود را بالا آورد . چمباتمه نشست (فرهنگ لاروس) .
2- .استوفز نیز تقریباً به معنای «أقعی» است ، یعنی : ناآرام و نامطمئن نشست ، چنان که گویی آماده برجستن است (فرهنگ لاروس) .
ص: 495
دوم . کراهت غذا خوردن و همچنین انجام دادن هر کار دیگری
عمل ، عمل متکبّران و عادت شاهان عجم است . در المسالک می گوید : خوردن در حال تکیه دادن به یک پهلو و نیز در حال دراز کشیدن به پشت ، مکروه است ؛ بلکه باید روی کفل چپ نشست . روایت فضیل را هم باید یا به همین معنا ، یا به بیان جواز آن و این که نهیِ پیامبر صلی الله علیه و آله نهی تحریمی نیست ، حمل کرد . همچنین بر کراهتِ خوردن در حال دمر افتادن نیز دلالت دارد . شیخ طوسی در النهایه می گوید : درست نیست که انسان در هنگام خوردن ، با حالت تکیه دادن بنشیند ؛ بلکه باید روی پای خود بنشیند . من (مجلسی) می گویم : این سخن شیخ ، نشان می دهد که تفسیر وی از «اتّکاء» ، با تکیه دادن به دست ، منافاتی ندارد . صاحب الجامع می گوید : چهارزانو نشستن کنار سفره ، و خوردن و آشامیدن در حال راه رفتن ، و تکیه دادن ، اشکالی ندارد ؛ ولی بهتر است که بنشیند .
دوم . کراهت غذا خوردن و همچنین انجام دادن هر کار دیگری (بجز طهارت گرفتن) با دست چپ ، و استحباب انجام دادن آنها با دست راستدر الدروس می گوید : خوردن و آشامیدن و انجام دادن هر کار دیگری با دست چپ ، مکروه است ، مگر در حالت ضرورت . در المسالک می گوید : مستحب است که انسان در صورت امکان ، با دست راستش غذا بخورد ، و خوردن با دست چپ ، مکروه است . همچنین است آشامیدن و دیگر کارها ؛ امّا اگر در
.
ص: 496
سوم . کراهت خوردن در حال راه رفتن
چهارم . کراهت خوردن در حالت «تربُّع»
دست راست ، مانعی باشد ، در این صورت ، خوردن و آشامیدن و انجام دادن کارهای دیگر با دست چپ ، اشکالی ندارد .
سوم . کراهت خوردن در حال راه رفتندر الدروس می گوید : خوردن در حال راه رفتن ، مکروه است . این که روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله یک بار در حال راه رفتن ، نان آمیخته به شیر خورد ، برای بیان جواز این کار و یا از روی ضرورت (ناچاری) بوده است . شیخ در النهایه می گوید : خوردن و آشامیدن در حال راه رفتن ، اشکالی ندارد ، هرچند ترک این کار ، بهتر است . پوشیده نماند که احادیث حاکی از جواز این کار ، بیشتر است . ظاهر سخن کلینی نیز عدم کراهت است ؛ چرا که وی به روایات جواز ، اکتفا کرده و روایات مربوط به منع را نقل نکرده است .
چهارم . کراهت خوردن در حالت «تربُّع»مرحوم والد (ملّا محمّدتقی مجلسی) گفت : تربّع ، به سه معناست : اوّل : دو زانو نشستن که مستحب است شخص ، وقتی نمازش را نشسته می خواند ، در حال قرائتش چنان بنشیند . دوم : چهارزانو نشستن . سوم : این که چهارزانو بنشیند و یکی از پاهایش را روی دیگری بگذارد . خوردن در حالت نخست ، اشکالی ندارد ، در حالت دوم ، خلاف مستحب است و در حالت سوم ، مکروه است . من (محمّدباقر مجلسی) می گویم : علی الظاهر ، حالتِ نخست ، خلاف مستحب است و دو حالت دیگر ، مکروه اند ؛ چرا که «تربّع» ، شامل این دو حالت می شود ، با آن که ظاهر روایت خصال و تحف ، مغایرت [این دو حالت] یا اعمّیت است . در الدروس می گوید : غذا خوردن و انجام دادن هر کاری در حالت تربّع ، مکروه است ، و مستحب است که روی پای چپ بنشیند . در القاموس آمده است : تربّع در نشستن ، خلاف جثا (زانو زدن) و أقعی (چمباتمه زدن) است .
.
ص: 497
پنجم . کراهتِ خوردن در حال جنابت
پنجم . کراهتِ خوردن در حال جنابتظاهر سخن صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه ، تحریم خوردن در حال جنابت است و از برخی اخبار ، چنین پیداست که با شستن دست ها ، کراهت از بین می رود و یا تخفیف می یابد ، و بهتر است وضو بگیرد . از برخی اخبار نیز چنین پیداست که با شستن دست و مضمضه کردن و شستن صورت ، کراهت از بین می رود و یا تخفیف می یابد . از برخی دیگر پیداست که شستن هر دو دست و مضمضه ، کراهت را از بین می برد و یا تخفیف می دهد . جمع میان این اخبار ، به «تخییر» است . بیشتر اصحاب ، استنشاق را به مضمضه کردن افزوده اند ؛ امّا من این را فقط در فقه الرضا علیه السلام دیده ام . (1)
.
1- .بحار الأنوار : ج 66 ص 390 .
ص: 498
6 / 36الأَکلُ فی السّوقِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الأَکلُ فی السّوقِ دَناءَهٌ. (1)
مستطرفات السرائر :سُئِلَ أبُو الحَسَنِ علیه السلام عَنِ السَّفِلَهِ (2) ، قالَ : السَّفِلَهُ : الَّذی یَأکُلُ فی الأَسواقِ. (3)
تَعْلیقٌالنهی عن تناول الطعام فی السُّوق کما یستفاد من ظاهر الرّوایات أدب اجتماعیّ یرتبط بالظروف الّتی یعتبر فیها الأکل فی السوق مذموما عرفا ، ولا یشمل علی الظاهر تناول الطعام فی المطاعم الیوم .
خامسا : الاِجتِماعُ حینَ التَّناوُلِ6 / 37التَّأکیدُ عَلَی الاِجتِماعِ عَلی تَناوُلِ الطَّعامِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُلوا جَمیعا ولا تَفَرَّقوا ؛ فَإِنَّ البَرَکَهَ مَعَ الجَماعَهِ. (4)
.
1- .. تحف العقول : ص 48 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1019 ، الدعوات : ص 139 ح 345 ، طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 424 ح 38 ؛ المعجم الکبیر : ج 8 ص 249 ح 7977 ، تاریخ دمشق : ج 45 ص 345 ح 9908 کلاهما عن أبی اُمامه ، تاریخ بغداد : ج 7 ص 283 الرقم 3782 ، عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 15 ص 260 ح 40865 .
2- .. السَّفِلَه : السُّقَاط من الناس ، والسَّفاله : النَّذاله (النهایه : ج 2 ص 376«سفل») .
3- .. مستطرفات السرائر : ص 58 ح 24 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 301 ح 13 .
4- .. سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1094 ح 3287 ، مشکاه المصابیح : ج 2 ص 459 ح 4257 ، الفردوس : ج 3 ص 242 ح 4711 کلّها عن عمر بن الخطّاب ، کنز العمّال : ج 15 ص 235 ح 40724 ؛ طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 349 ح 9